Sinema Tarihi

Sinema Tarihi

-----------------------------------------------------------

Yıl 1895 28 Aralık. Yer Paris Capucines Bulvarı'ndaki Grand Cafe'nin bodrum katındaki egzotik dekorlu Salon Indiren. Ressam ve fotoğrafçı Antoine Lumiere oğulları August ve Louis'nin buluşu olan sinematografın ilk gösterisi için bu kahveyi kiralıyor ve ortalığı ayağa kaldırıyor! Zira Grand Cafe'deki koltuklarına rahatça yerleşmiş bu ilk sinema meraklıları "Bir Trenin La Ciocat Garı'na Girişi" isimli film başlar başlamaz korkudan kaçışmaya başlıyor! Tren üstlerine doğru gelmekte ve kaçacak yer yok!

Ercüment Ekrem Talu (1896-1897 sıralarında) İstanbul Galatasaray'daki Sponeck Birahanesi'nde yaşadığı benzer bir korkuyu şöyle dile getiriyor: "Avrupa'nın bir yerinde bir istasyon bacasından fosur fosur kara dumanlar savrulan bir lokomotif peşinde takılı vagonlar duruyor. Rıhtım üzerine telaşlı insanlar gidip geliyor. Ama ne gidiş-geliş! Hepsini sara nöbetine tutulmuş sanırsınız. Hareketler o kadar hızlı ölçüsüz ve acayip ki... Tren kalktı elbette ki sezsiz sedasız. Aman yarabbi! Üstümüze doğru geliyor! Zindan gibi salonun içinde kımıldamalar oldu. Trenin perdeden fırlayıp seyircilerin çiğnemesinden korkanlar ihtiyaten yerlerini terk ettiler. Hani ya ben de korkmadım değil; lakin merak gelip beni iskemleye mıhladı. Bereket versin ki tren çabuk geçti gitti! (Nejat Özon - Türk Sinema Tarihi)

"Korku" sinemasının doğuşu gibi...

İşte böylelikle her ne kadar bilinçli olmasa da Lumiere kardeşler bir "korku" filmi ile sinemanın doğuşunu dünyaya müjdeliyorlardı. Sinematograf birdenbire dünyayı daha küçük bir yer haline dönüştürüp çeşitli modaların hızla yayılmasını sağlayacaktı. Ancak 1897 Mayıs'ında Bazaar de la Charite'de eter lambasının yanması ile çıkan bir sinema yangını 100'ün üzerinde insanın ölümüyle sonuçlanınca aristokratlar ve orta sınıf sinemaya sırt çevirdi. Bu nedenle sonraki yaklaşık 20 yıl boyunca sinema işçi sınıfı eğlencesi olarak bilindi.

Bu yıllarda sinema okuma yazması olmayan göç ettikleri ülkelerin dilini konuşamayan göçmen toplulukları için bir iletişim vasıtasına dönüşür mesafe ve zaman kavramlarını altüst eder. Sinema adeta ölüme ve zamanın geçiciliğine meydan okur.

Oyunculuğun meslek oluşu...

Yıl 1900... Bir yüzyıl daha geride kalıyor ve yığınla bilinmezliği yanında taşıyan 20. yüzyıl geliyor. Sinema salonları çoğalmış filmler gelişmiş etkileri de artmıştır. Sinemanın ilk yıllarındaki gibi oyuncular anonim olmaktan çıkmış isimleri tipleri olan insanlar haline gelmişlerdir. O zamanın küçük sinema salonları olan Nickelodeon'ların beyazperdelerinde piyano eşliğinde gezinen oyuncular seyircilerin yaşamına girmekte giysileri makyajları davranış biçimleriyle seyircileri derinden etkilemektedir. Yüzyıl başında başlayan sessiz sinema döneminin yalnızca görüntüye dayanan özelliği 1920'li yılların sonunda sesli filmin ortaya çıkışına kadar devam eder. Bu dönem sinemasında abartılı giysi ve makyajlar mekanlar tuhaf el kol ve yüz hareketleri anlatım biçimi olarak olağanüstü önem taşır. Nasıl olmasın ki sesin yardımı olmadan bir nevi pandomim ve akrobasiye dayanmak zorunda olan bu sinema türü varlığını ancak bu sinema araçlarıyla ortaya koymak ve anlamlı kılmak zorundadır. Belki de bu nedenden sessiz sinema dönemi birçok yönüyle biraz abartılı da olsa gerçek oyunculuğun temelini oluşturur. Oyuncular duygularını sessiz anlatmak durumundadırlar. Mimikler insan gövdesi iletmek istenileni en iyi biçimde ortaya koymanın yegane vasıtası olmaya başlar.

Mary PickfordBu devrin kadın ve erkek tiplerini modasını etkileyen oyuncular biçimleriyle de yaşamın içinde gezinmeye başlarlar. O kadar ki "masumiyet timsali" etrafına tatlılık ve ışık saçan iyilik dolu küçük kadın Mary Pickford buklelerini kestiği vakit onu fetiş haline getirmiş seyirci kitlesi uzun zaman devrinin bu olağanüstü oyuncusuna küser. Bu buklelerin gerisinde yatan masumiyet yetişkin cinsellikten uzaklık Pickford'un uzun yıllar "dünyanın sevgilisi" unvanını korumasını sağlar. Pickford giysileri geniş kenarlı şapkaları ince titrek bacakları bir dönem masum iyilik saçan kadın tipine örnek olur. Sonradan Pickford ile evlenen tarihi serüven filmlerinin baş aktörü Douglas Fairbanks ise bu tipin erkek karşılığıdır. Sıkıcı derecede iyi neşeli sıhhatli Fairbanks bir noktadan sonra bu sıkıcılıktan biraz olsun uzaklaşabilmek için bazı filmlerinde zorla kötülük yapmak gereğini duyar.

Douglas FairbanksSessiz film dönemi aktör ve aktristleri saymakla bitecek gibi değil. Bu nedenle yalnızca o devrin "flaş" simlerine "mit"lerine kısaca değinmekle yetinelim. Ne var ki bu isimlerin dışındaki oyuncular da kendi sınırları içinde devirlerini sarsmış etkilemiş 20.yüzyılın kendine özgü çizgilerini yaratmışlardır. Çoğu şu anda yalnızca film şeritlerinde ve belleklerimizde yaşıyor. Ne güzel ki sinema denilen bu icat bize onları hiç unutturmuyor sonsuza dek yaşatma olanağı tanıyor.

Masum kadın...

Mary Pickford'un "masum kadına" ilk tepki Fox'un yarattığı Theda Bara'dır. Pickford'un sarışın buklelerinin tam zıddı olan siyah saçlı kara delici bakışlı Bara vampirimsi hareketleriyle sinemanın ilk "vamp" kadınını simgeler ve böylelikle Pickford tipine tepki gösteren daha az "iyi" kadınlarla özdeşleşir ve tabii erkek seyircilerin de büyük ölçüde ilgisini çeker. Her ne kadar bu "vamp kadın" tipi biraz fazla "kötü" sayılabilse de içbayıltıcı "cici" tiplere bir denge unsuru olur.
Gloria Swanson
Bu yılların bir diğer etkileyici kadını da "Kadın ve Erkek" filmdeki meşhur banyo sahneleriyle ortalığı kasıp kavurmuş olan aşk öykülerinin Gloria Swanson'udur. Sabun dolu büyük cam şişeler kocaman pudralar görkemli bir banyo hizmetçiler ve yatağından salınarak kalkan ve banyosuna hazırlanan büyüleyici beyazlıkta bir kadın...

Garbo efsanesi...

Swanson ve diğer bir yığın güzel genç kız sinemaya Mark Sennet'in "Mayolu Güzeller"i ile başlarlar. Bu dönemin güzellik anlayışına uygun bu genç kızlar nedense hiç de denize girecek gibi durmazlar. Mayolar elbiseler gibidir üstelik ayaklarına bacaklarının yarısına kadar gelen iple bağlanan bir tür çizme giyerler. Neyse ki 1. Dünya Savaşı'ndaki genç askerlerin kışlalarını cüzdanlarını süsleyen bu ilk "poster kızları" hiç de sıcaktan bunalmış gibi durmazlar.

20'li yılların başarısını "sessizliğe" borçlu Swanson'un en büyük rakibi Pola Negri ise benzer biçimlerde halkı etkiler. Ne yazık ki sesli sinemanın başlaması bu Polonya asıllı tuhaf aksanlı oyuncunun sonu olur.
Greta Garbo
1923'te İsveçli Greta Garbo o yılların en büyük mitosunu yaratarak o devre göre benzersiz güzelliği ve oyun gücüyle ekrana girer. Sanatının doruğundayken sinemadan ayrılan ve kara gözlüklerinin arkasına saklanan Garbo saçları duruşu bakışıyla o devrin kadınlarına yansır. Ancak Garbo'da içerik hep biçimi aşmış esas öykünülen yarattığı rollerin dışında kendi kişiliği zamanı için olağanüstü modern olan dünyayı algılama ve davranma şekli olmuştur.

Komedinin altın çağı...

Sessiz sinema dönemi seyircilere güldürünün altın çağını yaşatır. Bu devir güldürülerinde sıkça rastlanan sadizm surata atılan pastalar patlamalar tekmeler fakirliğin kabalığın güç yaşam koşullarının sevimsiz yüzüyle alay ederek sokaktaki insana birazcık olsun rahatlama getirir. aaastone komedilerine Chaplin filmlerindeki dekorlara bakıldığında bunların genellikle yoksul mahalleler olduğunu görürüz. Chaplin'in bu kadar geniş bir seyirci kitlesiyle özdeşleşebilmesinin gerisinde çizdiği basit küçük insan tipi güçlünün zayıfı ezmemesi karşılaşılan haksızlıklar ve burjuvazinin zaman zaman içine düştüğü gülünçlükler yatar.

Buster KeatonKomedi dünyasının bir diğer dahisi Buster Keaton'un komedi anlayışı ise biraz "Alis Harikalar Diyarında" mantığını taşır. Çılgınlıklar çılgın çözümler gerektirir. Keaton modern hayatın canavarları makinelerle savaşırken hep eskiye olan özlem hissedilir.

Güldürü anlayışı mekanize bir topluma dair endişelerden kaynaklanan dar giysili hasır şapkalı yuvarlak gözlüklü "dürüst vatandaş" tipi Harold Lloyd ise gökdelenler arabalar trenlerle tehlikeli serüvenler yaşar ve hep soğukkanlılıkla bu mekanize dünyayı kontrol eder.

Rudolph Valentino20'lerin dünyasındaki bugünkü gezimizi o devrin "tanrı"sını erken ölümüyle arkasından yığınla kendisine aşık kadını intihara sürükleyen soluk yüzlü baygın bakışlı İtalyan asıllı Rudolph Valentino'yu anarak noktalıyalım. Asır başı kadınlarının ideal aşık tipi olan Valentino'yu bugün eski filmlerinde seyrederken aynı derece beğenebilmek tabii ki olanaksız ne var ki Valentino sinemanın ilk "Latin lover"ı olmakla önemini günümüze kadar taşımaktadır.

Gangster filmlerinin doğuşu

İşsiz umutsuz yarınsız bir adam köşe başında durur. Sonra ağır amaçsız hareketlerle bir sigara çıkarır dudağının ucuna yerleştirir. Ucuz yağmurluğunun yakasını kaldırır şapkasını düzeltir ağır ağır yürümeye başlar; köşeyi döner ve bir sinemaya girer. Koltuğuna yaslanır karanlığın içinde yavaş yavaş gövdesi yok olur perdenin içine süzülüp gider. Ekonomik bunalım parasızlık amaçsızlık hiçlik şimdi çok uzaklarda kalmıştır. Şık bir kanepeye oturur beyaz ipekler içindeki güzel bir kadının yüzüne doğru eğilir.

30'lu yılların başında dünyayı sarsan ekonomik bunalım cebi delik geleceğin olmayan "sokaktaki adamı" en ucuz eğlence biçimi olan sinemaya sürükler. Gündelik kaygılarından yaşamın tekdüzeliğinden kaçan yığınla insan karanlık sinema salonlarında kendine sığınak bulur perdedeki oyuncularla kendini özleştirir. Woody Alen'in bunalım yıllarını anlattığı "The Purple Rose of Cairo - Kahire'nin Mor Gülü"ndeki katı yaşam koşullarından uzaklaşmaya çalışan aynı filmi tekrar tekrar seyrederek düş alemine dalan Mia Farrow gibi kendi gerçeğinden kaçar.
Humprey Bogart
1930'ların baharında dört milyon olan Amerika'daki işsiz sayısı 1932'nin sonlarında 12 milyona çıkar. Otoriteye olan güven temelinden sarsılmış ortalığı gangsterler içki kaçakçıları kanunsuzluk kaplamıştır. Ekonomik bunalımda gangster tipleri ekranlarda kol gezmeye başlar. Bu filmler ele aldıkları kişilerin kötülüklere nasıl bulaştıklarını göstermekle birlikte yerleşik ahlak kurallarını da pek savunmazlar.

Sevimli gangsterler

James Cagneyİlk gangster filmleri yakın geçmişi anlatır. 20'lerde yapılan yanlışlara pek bir eleştiri getiremez hatta o yıllara ait belirli bir özlemi de yansıtır. Bu gangsterler şık giyimli iyi dans eden caz devrinden kalma biçimlerini koruyan tiplerdir. Suçlular sanki seyirciye çekici gösterilirler aile bağları çocukluk anıları vardır; aslında "iyi" dirler; umutsuzluk ve dış etkenler onları "kötü" yapar. Gangsterlik açık sözlülük ve bağlılık duygularıyla bütünleştiği sürece yüceltilmese bile anlayışla karşılanır. Bu filmlerde bol miktarda içki tüketilmesi karanlık karakterlerin kendilerini suç ve aaaae vermeleri düşmanların ölümü gibi temalar özellikle yeni yetme gençler üzerinde olumsuz etkilere yol açar. Tekdüze dünyalarından kurtulmaya çalışan suçluluk duygularıyla büyümüş gençler bu filmlere rağbet gösterirler. O devirde yapılan araştırmalarda filmleri seyreden çocukların seyrettiklerinin %70'ini uzun bir süre anımsayabilmelerinin ortaya çıkması sinemanın toplum üzerindeki olumsuz etkileri üzerine uzun tartışmalara yol açar.

30'lu yılların gangster tiplerine göz attığımızda ufak tefek yapısı altında sert bir karakter ve büyük bir irade gücü taşıyan ve aslında "iyi" olan "kötü adam" James Cagney ile buldog suratı siyah beyaz ayakkabıları şık giysileriyle Edward G. Robinson'la ve pek tabii sinemanın unutulmaz efsanesi sert hatlı yüzü uzun yıllar erkek modasını etkileyen kalkık yakalı beyaz pardösüsü fötr şapkası ile "yalnız adam" Humphrey Bogart'la karşılaşırız.
Jean Harlow
Bu filmlerde gangsterlerin yanında dolaşan beyaz ipek elbileli sarışın kadınlar eksik olmaz. James Cagney'le "Halk Düşmanı" filminde aşk sahnesini paylaşan Jean Harlow hiç de 20'li yılların düşsel uzaklığını taşımaz çok daha kanlı-canlı ve gerçektir.

Savaş ve sinema

1930'ların belki de en önemli "vamp kadını" aaaa simgesi filmlerinin çoğunun senaryosunu kendi yazan çift anlamlı cinas ve aaaa şakalarıyla Amerikan film sansürünü epeyce uğraştıran Mae West'in önemi ise kendini alaya alabilmesinde yarattığı "vamp" tipinin parodisini yapabilmesinde yatar.
Marlene Dietrich
Harlow West ve bu türün diğer bir efsanesi kısık erkeksi sesli güzel bacaklı kolay erişilmez Marlene Dietrich'in tiplemelerinin gerisinde bunalım yıllarının iş bulma olanaksızlığından hayat kadını olarak geçimini sağlamaya çalışan ve bu yolla bağımsızlığına kavuşacağını düşünen kadın tarzını gözlemleriz. Bu yıllarda filmlerde ev kadınlarının sekreterlerin çaresizlikten kötü yola düşmesi teması sıkça kullanılır.

Disney ve ulusal konulara dönüş...

Shirley TempleBunalım yıllarının umutsuzluğu 30'lar sinemasında bir başka dünyanın fanaaaisinin gelişmesine yol açar. Walt Disney'in çizgi kahramanı Micaaa Mouse kısa zamanda dünyanın her yanına yayılır oyuncak sanayiine de el atarak milyonlarca eve girer. Komedi dünyasında ise Laurel ve Hardy'nin dışında mekanize meteryalist bir toplumda olanaksızı olanaklı kılan Marx kardeşler "sözlü anarşi"leriyle yerleşik kuralları sarsarlar. Pahalı bir sinema biçimi olmasına karşın bu yıllarda çok sayıda Fred Astaire-Ginger Rogers Judy Garland- Micaaa Rooney ve Shirley Temple'lı müzikallerin yapıldığı görürürüz. İdealize edilmiş büyükler gibi davranan çocuk tiplerinin en iyi örneği olan Temple altı yaşına gelmeden yıldız olur. Devrin annelerinin düşlerindeki "cici akıllı kız çocuğu" Temple elbiseleri bukleleri ve büyümüş küçülmüş tavırlarıyla nedense herkese pek sevimli görünür.

Frank CapraBu yıllarda filmciler bir tür ebeveyn sorumluluğu yüklenerek ekonomik bunalımın iyice zayıflattığı otoriteye olan güveni ve titrek aile bağlarını kuvvetlendirme çabalarına girerler. 1933'te Hoover'in "Yeni Anlaşma"sı (New Deal) ortalığa bir umut ışığı yayar. Bunun sonucunda insanların kendilerine olan güvenleri ve buna paralel olarak ülke ve onun kurumlarına olan inançları da kuvvetlenir. Abartılı bir milliyetçiliğin ve Amerikan tarihine ilginin başlamasıyla Hollywood ulusal konulara döner. Westernlerin ve John Ford'un insancıl dramlarının gerisinde Amerikan tarihi yansır. Artık her şeyin nasıl olmuş olduğuyla değil nasıl olması gerektiğiyle ilgilenilmesiyle başlanmıştır. Frank Capra'nın bozuk düzenle savaşan değerleri sağlam abartılı kişilikleri Mr. Deed ve Mr. Smith çürümüş toplum değerlerine karşı savaş verirler. Bu karakterler bunalım dünyasının gangster ve serserilerinden çok uzak saf doğrucu tiplerdir.

Ve "Rüzgar Gibi Geçti"

Gone With The Wind1939 yılında gösterildiği sinema salonları önünde uzun kuyruklara neden olan 80'li yıllara gelinceye dek bütün zamanların en çok iş yapan filmi ünvanını koruyan Clark Gable Leslie Howard ve Vivien Leigh'li "Rüzgar Gibi Geçti"yi anarak 30'lı yılları kapayalım. Suçluluk yüklü fanaaailerle sivil savaşın anlatıldığı bu epik film toprağa bağlılık ve öze dönüş temasını işler. Mutluluğu bulamayan Scarlett O'Hara aile toprağına "Tara"ya döner. "Yarın Tara'da başka bir gündür." Umut yok olmamıştır.

Dışarda savaşan bir dünya... İçerde duman dolu bir oda... İzmarit dolu kül tablaları kendine güvenlerini artıran geniş kenarlı şapkalarıyla özgür kişilikli kadınlar ihtiraslar kıskançlıklar aşklar...

Savaş yılları...

The Great DictatorSavaş yıllarında yaşamın hızı değişir filmler sanki 30'ların filmlerinin hızlandırılmışı gibidir. Diyaloglar artmış hiç boşluk bırakılmamışçasına sessizlikler doldurulmuştur. İkinci Dünya Savaşı'yla birlikte Amerika kendisinin dışında oluşan bir büyük olaya film dünyasıyla eğilmekte gecikmez. Capra'nın Wyler ve Huston'un katkısıyla gerçekleştirdiği "Niçin Savaşıyoruz?" (Why We Fight) gibi belgesel propaganda filmlerinin yanı sıra Hitchcock "Foreign Correspondent - Yabancı Muhabir" Mayo "4 Sons - Evladım" Leroy "Escape - Kaçış" gibi filmlerle savaş olgusunu incelerler. Chaplin "The Great Dictator - Büyük Diktatör" ile Hitler'i alaya alırken Leroy "Waterloo Bridge - Waterloo Köprüsü" King "Londra'da Bir Amerikalı" ile romantik yanların ağır bastığı filmler çekerler.

Seyirci kitlesinin savaş ve direniş filmlerinden çok; zeki kişilikli kanlı-canlı Bette Davis'li ağır dramları yeğlemesi Hollwood'un savaş gerçeğine romantik öğeleri bolca kilişelerin kullanıldığı filmlerle yaklaşmasını sürdürmesine yol açar. Filmlerdeki dünya kadınlar için karanlık yalnız ve kıskançlıklarla doludur. "Rüzgar Gibi Geçti"nin Scarlet'inin ıstırapları seyirciyi rahatlatır. Fantastik aşk öykülerinin yerini dramlar almıştır.

Mrs MiniverWyler'in "Mrs.Miniver - Bayan Miniver"inde anlatılan ailenin gerçekten İngiliz olduğuna ve olayın gerçekten bir İngiliz kasabasında geçtiğine inanmak olanaksız olmakla birlikte Hollywood savaş zamanı psikolojisini iyi saptarayarak savaşın ortasında 1942'de çevrilmiş bu filmle büyük kitleleri sinema salonlarına çekmeyi başarır. Bu devir fimlerinin çoğunluğu gerçekte romantizm arasında gidip gelirler ve Amerika'nında karıştığı bu cehennemde savaşan insanlara Hollywood aracılığıyla moral verme çabasına girerler. Savaş filmleri geride kalanları rahatlatmak için cepheden yazılmış mektuplar gibidir. Howard Hawks'un 1941 yapımı "Sergeant York - Arslan Yürekli Çavuş"u iç savaş sırasında geçen bir öykü aracılığıyla ulusal duyguları görev özveri gibi kavramları yüceltir.

Savaş ve kötümserlik yılları...

CasablancaBu yıllarda savaşa daha değişik açılardan yaklaşan iki sinema klasiğinden de bahsetmek gerek... Hitler'in olabildiğine özgürce eleştirildiği Lubitsch'in ünlü güldürüsü "To Be Or Not To Be - Olmak ve Olmamak" (1942) ve düşsel bir Kazablanka'da savaşın gölgesinde yaşanan romantik aşk öyküsü; Curtiz'in 1942 yapımı Ingrid Bergman Humphrey Bogart'lı "Casablanca"sı. Bugün gerçek Kasablanka'da bulunan "Bogart Bar" filmin kahramanına ait "Rick'in Yeri"ne hiç benzememekle birlikte duvarlarındaki fotoğraflarıyla bu ünlü filmin yaşadığını ve artık aramızdan ayrılmış bulunan iki ünlü oyuncusunun belleklerimizden silinmediğini göstermesi açısından ilginçtir.

İkinci Dünya Savaşı'nın yarattığı şiddet özlemi ve kişilik krizleri kişinin kendisiyle olan kaygılarını derinleştirir. Bu endişeleri azaltmaya çalışan Hollywood savaş olgusunun kendisini duyurduğu Curtiz'in "Yankee Doodle Dandy" ve Berkley'in "For Me And My Gal - Herşey İkimiz İçin" gibi bazı müzikal türlerinde bile pek başarıya ulaşamaz. Kötümserlik her yeri kaplamıştır. Savaş artık insanları "siyah" "beyaz" "iyi""kötü" gibi kesin çizgilerle ayırmayı olanaksızlaştırır. Artık "iyi" vatandaşlar savaşın koşullarından ötürü her türlü davranışta bulunurlar savaşırlar insan öldürürler.

Yerleşik değerlerin altüst oluşu ve "kara-film"ler...

The Maltese Falcon30'lu yıllarda hiçbir Hollywood filmi savaşa dayanabilmenin onun çürümüşlüğüne bulaşmaktan geçebileceğini anlatma cesaretini bulamazken 40'larda bu tümüyle değişir. Savaş yerleşik moral değerleri altüst eder. Bunalım yıllarının gangster filmerinde yalnızca yeraltı dünyasında var olan kumar "Casablanca"da "Rick'in Yeri" nde herkes tarafından oynanır. Savaş yaşamı kumar gibi gösterir. Artık göreceli moral değerlerin etkili olduğu bir dünyada "iyiler"ve "kötüler" ayrımı yok olmuş birbirine karışmıştır.

The Best Years Of Our Lives1940-45 döneminde polisiye filmlerden türeyen "kara film" sinemada ilk olarak kendi kaygılarını ve çelişkilerini açığa vuran bir Amerika'nın karamsar yansıması olur. John Huston'un 1941 yapımı "Maltese Falcon - Malta Şahini" de sürekli sigara içerek adeta sigara reklamı yapan Humphrey Bogart zor durumlar altında bütünlüğünü koruyan kendinden emin sıkıntılarını belli etmeyen nevrozun eşiğindeki adam tipiyle özellikle gençleri derinden etkiler. Savaşla ölümle iç içe yaşayan seyirci kitlesi için bu sert yıkılmaz görünen karakterlerin ıstırapları aaaif verici gerçekdışılıkları ile acımasız dış yaşamdan kaçmayı sağlar.

Bay VerdouxGündelik yaşamla düş dünyası arasındaki ayrım 30'ların hayalciliğinden çok farklıdır. Artık filmlerde seyderilen egzotik yerler gençlerin savaşarak öldükleri yerlerdir. Herkes eve dönmek istemektedir. Egzotiklik artık ülke dışında o değil ülke içinde aranmaya başlanır. Savaş sonrası Amerika'sına geldiğimizde ise savaş kahramanlarının sorunlarını ve topluma uyma güçlerinin konu edildiği Wyler'in "The Best Years of Our Lives - Hayatımızın En Güzel Yılları" genç kuşaktan Zinnemann'ın "The Search - Arayış" gibi filmleriyle savaşa özeleştiri getirilir. Bu yapımlar arasında belki de savaşı en güzel özetleyen film acımasız eleştirisiyle Chaplin'in "Bay Verdoux"sudur. Chaplin'in Landru'dan izler taşıyan "kadın katili" Bay Verdoux'suna söylettiği şu sözler sinema tarihine kazınır:

"Savaş çatışmalar tüm bunlar ticarettir. Bir cinayet bir katil yaratır. Yığınları öldürmek ise bir kahraman..."

İlk yıllar (1830-1910)

Sinemanın temelinde yatan yanılsama beynin gözün ağ tabakası üzerine düşen görüntüyü kaybolmasından sonra da kısa bir süre algılamayı sürdürmesi ve ardışık ağ tabaka görüntülerini hareket eder biçimde algılaması olgularına dayanır. Bu yüzden insan gözü bir perde üzerinde belirli bir hızla (genellikle sessiz sinemada saniyede 16 sesli sinemada saniyede 24 kare) ard arda yansıtılan film karelerindeki görüntüleri kesintisiz bir hareket içinde görür.


Sinema filmi

Gözün sinemaya temel oluşturan bu özelliği fotoğrafın bulunmasından çok önce biliniyordu örneğin her sayfasına bir resim çizilmiş kitapların hızla çevrilmesiyle hareket izlenimi yaratılabiliyordu. 1832 de yapılan phenakistoscope ve 1834'te gerçekleştirilen zoetrope gibi optik aletlerle aynı temele dayanarak hareketli görüntüler oluşturulmuştu. 1839'da fotoğrafın bulunmasından sonra hareketi eşit ve çok kısa aralarla sabit fotoğraflar olarak saptayan yöntemler Edward Muybriagef yan yana dizdiği fotoğraf makineleriyle koşan bir atın görüntülerini saptadı ve dönen bir disk içine yerleştirdiği bu fotoğraflarla hareketli bir görüntü yaratmayı başardı (1877). Fransız fizyolog Etienne Jules Marey 1882'de kuşların uçuşunu incelemek amacıyla saniyede 12 fotoğraf çeken ve kamera takılmış bir makineli tüfeğe benzeyen bir aygıt geliştirdi. 1887'de ABD'li Hannibal Goodwin'in fotoğraf çekiminde selüloit film kullanması bir yıl sonra da George Eastman'ın bu uygulamayı geliştirerek makaraya sarılı selüloit film şeridinin seri üretimini başlatması sinema filminin gerçekleştirilmesi için bütün ön koşullan hazırlamış oldu. Thomas Alva Edison ile yardımcısı William Kennedy Laurie Dickson'ın yaptıklan kinetograf kameranın ilk biçimi olarak ortaya çıktı. Bu aygıtla kenarlarına düzenli delikler açılmış 15 m'lik filmler üzerine saniyede 40 görüntü saptanabiliyordu. Edison kinetoskop adım verdiği bir gösterim aygıtı aracılığıyla da bu görüntüleri hareketli bir biçimde yansıtmayı başardı. Ama bu aygıt gözlerini iki küçük deliğe dayayan tek bir izleyici tarafından kullanılabiliyordu. Kinetoskopların ticari olarak satışa sunulmasıyla birlikte Edison kitlesel film çekimi yapılabilen ve güneşin durumuna göre tekerlekler üzerinde döndürülen ilk film stüdyosu Black Maria'yı inşa etti.

Kinetoskopu Paris'te bir sergide gören Auguste ve Louis Lumiere sinematografi adı verilen aygıtı geliştirdiler. Elle çalıştırılabilen bu aygıt film çekimi ve gösterimi yapabiliyor ve 10 kg dolayındaki ağırlığı sayesinde de istenen yere taşınabiliyordu. Lumiere Kardeşler ilk gösterilerini 28 Aralık 1895'te Paris'te Capucines Bulvarı'ndaki Grand Cafe'de gerçekleştirdiler ve bu gösteri sinemanın başlangıcı olarak kabul edildi.

Edison'ın filmleri genellikle stüdyoda çekilmiş sirk ve vodvil gösterileriyken Lumiere Kardeşler'in filmleri dünyanın çeşitli yörelerine gönderilmiş kameramanların saptadıkları belgeseller ya da haber filmleriydi. Sinemanın kendine özgü anlatım olanaklarından yararlanma ve sinema aracılığıyla bir öykü anlatma dönemi temel olarak Fransız yönetmen Georges Melies'le başladı. Melies fantastik sinema ve bilimkurgu sinemasının da öncüsü sayılan filmlerinde sinemanın yanılsama yaratma gücünü zekice kullanarak film "hile"leri uyguladı. Ama Melies'in filmlerinde kamera sabit bir noktada duruyor ve öyküyü tiyatro sahnesindeymiş gibi görüntülüyordu. Daha sonra sinema dilinin temel öğeleri olacak değişik çekim ölçeklerini ve kamera açılarını kullanan ve bunları öykünün gelişimine göre değişik biçim ve ritimlerde kurgulayan ilk sinemacı ABD'li Edwin S. Porter oldu. Özellikle The Great Train Robbery (1903; Büyük Tren Soygunu) filminde Porter hareketli ve gerilimli sahnelerde yakın ve kısa çekimler kullanarak kamerayı hareket ettirerek ve arkadaki bir perdeye yansıtılmış görüntülerle öndeki bir mizansenin birleştirilmesine dayanan arka gösterim tekniğini uygulayarak gerçekçi sinemanın temellerini attı.

Daha ilk gösterimlerden başlayarak kitlelerin ilgisini çeken ve yaygın bir eğlence aracına dönüşen sinema 20. yüzyılın ilk 10 yılında başlı başına bir sanayi ve ticaret dalı haline geldi. Önceleri dünya pazarına Fransız sinemacılar egemendi ve Charles Pathe ilk uluslararası sinema imparatorluğunu kurmuştu. ABD'de ise Nickelodeon adı verilen sinema salonlarının hızla yayılması başlıca Doğu kentlerinde art arda film yapım şirketlerinin kurulmasına yol açtı. Yapımcı şirketlerin 1908'de kurduktan Motion Picture Patents Company'nin yürüttüğü mücadele karşısında bazı sinemacılar Batı'ya giderek orada etkinlik göstermeye başladılar ve böylece Hollywood'un temellerini attılar.

Sessiz Sinema

Sinema alanında başlayan amansız rekabet yapımcıları kitlelerin ilgisini çekecek yeni filmler yapmaya itti. On dakika süren tek makaralık filmlerin yanı sıra birkaç makaralık uzun filmler de yapılmaya başladı. ABD'de orta sınıfa yakın öyküler ve romanlar art arda perdeye aktarıldı ve adları çevresinde efsaneler oluşturulan sinema yıldızlan ortaya çıkmaya başladı.

I. Dünya Savaşı öncesinde Avrupa'da Fransız ve İtalyan sinemaları önde geliyordu. Fransız Ferdinand Zecca daha ABD'de sessiz sinema komedyenlerini derinden etkileyecek komedi türünü (comique) geliştirdi. Louis Feuillader Les vampires (1915; Vampirler) ve Judex'te (1916) hem cinayet korku sinemasını geliştirdi hem de seri film uygulamasını başlattı. Bir yandan gene Fransa'da sahne oyunlarının karmasıklı sinema uyarlamaları olan sanat filmi (filmi d'art) uygulamaları görüldü. İtalyan sineması ise 1908 ve 19l3'te iki kez çevrilen Ultimi giorni di Pompei (Pompei'nin Son Günleri) Quo Vadis? (1912) ve Cabirkl(1914) gibi çok sayıda figüranın ve dev dekorların kullanıldığı uzunluğu 612 makara arasında değişen destan-tarihsel filmlerle dikkati çekti.

Sinemayı ilginç bir eğlence düzeyinden başlı başına bir anlatım aracı konumuna yükselten en önemli sinemacı Griffith oldu. Söze ve yazıya başvurmadan yalnızca sinemanın anlatım olanaklarıyla izleyiciyi etkileyen duygu ve düşünceleri en çarpıcı biçimde perdeye yansıtan Griffith günümüzde artık klasikleşmiş olan sinema tekniklerini uyguladığı gibi film yapım sürecinin de temel aşamalarını yerleştirdi ve bütün bu aşamaları uyumlu biçimde yürüten yönetmenin önemini ortaya koydu. I. Dünya Savaşı sonrasının yorgun ve yıkık Avrupa'sında sinema alanındaki en önemli gelişmelerden biri savaştan yenik çıkmış olan Almanya'dan geldi. Savaştan sonra özel denetime verilmiş olan UFA adlı şirket öncülüğünde Alman sineması Weimar Cumhuriyeti döneminde (1919-33) altın çağını yaşadı. UFA'nın ilk yapından Ernst Lubitsch'in Madame Du Barry (1919) ve Anna Boleyn'i (1920) gibi gösterişli kostümlü tarihsel filmlerdi. Ama Almanya sinema sanatına en büyük katkıyı Robert Wiene'nin Das Kabinen des Dr. Caligari (1919; Doktor Caligari'nin Muayenehanesi) filmiyle başlayan dışavurumcu sinemayla yaptı. Bu filmde mizansenler kahramanlann iç dünyalarını yansıtacak gibi düzenlenmiş mimari dekor ışık vb öğeler filmin temalarını ve duygu tonlarını yansıtacak biçimde adeta plastik bir malzeme gibi yoğurulmuştu. 1920'lerde gelişiminin doruğuna varan Alman dışavurumculuğu dünya sinema sahnesine Fritz Lang ve F.W. Murnau gibi iki usta çıkardı. 1925'te iflasın eşiğine gelen UFA büyük Amerikan film şirketlerinin yardımıyla kurtarıldı ve bu yardım karşılığında Alman yönetmenler ve teknik elemanlar ABD'ye giderek orada çalıştı. Daha sonra Hitler'in iktidara gelmesiyle de çok sayıda Alman sinemacı ABD'ye yerleşerek Hollywood sinemasının estetik temellerini atacaktı.

1920'lerin ikinci yarısında Alman sineması savaşın yarattığı toplumsal çöküntününde etkisiyle dışavurumcu psikolojik temalardan yaşamı olduğu gibi aktaran gerçekçi filmlere yöneldi. Yeni nesnelcilik (neue Sachlichkeit) adı verilen bu yönelimin en önemli temsilcisi G.W. Pabst oldu.

Savaş sonrasında sinema alanındaki en önemli gelişmelerden biri de SSCB'de ortaya çıktı. Ajitasyon ve propaganda için sinemaya özel bir önem veren Sovyet hükümeti dünyanın ilk sinema okulu olan Devlet Sinema Enstitüsü'nü (VGİK) kurdu ve ajitasyon ve sinema sözcüklerinden oluşturulan agitki sözcüğüyle tanımlanan filmlerin yapımına hız verdi. Olanaklar son derece kıt olduğundan agitkiler çarlık döneminde çekilmiş eski filmlerin yeni yönetimin propagandasını yapacak biçimde yeniden kurgulanmasıyla hazırlanıyordu. Bu zorunluluk SSCB'de kurgu üzerine geniş çalışmalar yapılmasına ve kuramlar geliştirilmesine yol açtı. Lev Vladimiroviç Kuleşov boş kamerayla deneyler yaptı ve yalnızca görüntülerin değişik biçimde sıralanmasıyla çok değişik duygu ve izlenimler yaratılabileceğini ortaya koydu.

Kuleşov'un sinemaya önemli estetik katkılarda bulunacak iki izleyicisi ise Sergey Ayzenştayn ve Vsevolod İllaryonoviç Pudovkin oldu. Griffith gibi yaşamı boyunca az sayıda film çekebilen Ayzenştayn algılama psikolojisi ile Marksist diyalektiği birleştiren bir kurgu kuramı geliştirdi ve uyguladı. Pudovkin ise Ayzenştayn gibi diyalektik çatışmaya değil anlamsal bağlantıya dayanan bir kurgu anlayışını savunuyordu. Dönemin bir başka önemli sinemacısı görüntülerinin resimsel kusursuzluğu şiirselliği ve doğalhğıyla dikkati çeken Aleksandr Dovjenko'ydu. Dziga Vertov ise kurmaca sinemaya karşı çıkarak belgesel görüntülerin düzenlenmesine dayanan sinemagöz (kinoglaz) kuramını ortaya attı ve bu görüşü doğrultusunda KinoPravda (SinemaGerçek) adı verilen ve gerçeği olduğu gibi saptayan bir dizi film çekti.

ABD'de savaş sonrasında film yapımı dağıtımı ve gösterimi en önemli sanayi dallarından biri olmuş ve çok geniş bir kitlenin ilgisini çeker hale gelmişti. Sinemanın belli başlı türleri de bu dönemde oluştu. Bunlar arasında en çok ilgi göreni komediydi. Mack Sennett'in aaastone Stüdyosu'nda üretilen ve aaastone komedileri olarak tanınan bu filmler Charlie Chaplin Harry Langdon Fatty Arbuckle Mabel Normand ve Harold Lloyd gibi yeteneklerin ortaya çıkmasını sağladı. Örneğin Chaplin ünlü Şarlo tipini bu tür komedilerde yaratmıştı.

1920'lerin başlarında haftada 40 milyon ABD'li sinemaya gidiyordu. Sinemanın yaygın etkisi ve o yıllarda Hollywood'da materyalizm sinizm ve cinsel serbestlik yönelimleriyle kendini gösteren Caz Çağı filmlerin denetim altına alınması yönünde tepkilere neden oldu. Hükümetin müdahalesini önlemek için yapımcılar (başında bulunan kişinin adıyla) Hays Bürosu olarak anılan Amerikan Sinema Yapımcıları ve Dağıtımcıları adlı örgütü kurdular. Bu büro filmlerde yapılmaması ya da dikkat edilmesi gerekli noktalan belirledi. Sonunda suçluların cezalandırılması koşuluyla genel değerlere aykırı davranışların filmlerde gösterilebileceğine karar verdi. Bu olanaktan en çok yararlanan yönetmen ise tarihsel ve çağdaş konulu filmlerinde cinselliğe ve şiddete oldukça yer veren ve gösterişli anlatımıyla dikkati çeken Cecil B. deMille oldu. Alman göçmeni Ernst Lubitsch ise cinsel dokundurmalı komedileriyle öne çıktı. O dönemin Hollywood'unun en aykırı yönetmeni ise Avusturya'dan gelmiş olan Erich von Stroheim'dı. Filmlerinde yerleşik ahlak kurallarını karşısına alarak bu sınırların dışına taşan Stroheim yapıtlarının geniş izleyici kitlesi tarafından beğenilmesine karşın hem aykırı tutumu hem de set ve kostümler için çok para harcaması yüzünden yapımcıların tepkisini çekiyordu.

Sessiz sinemanın son yıllannda ise ABD sinemasında gittikçe artan tekelleşme ve Büyük Bunalım'ın ilk izlerinin belirmesi yapımcı şirketlerin riskten kaçınmalarına yol açtı ve bunun sonucunda Griffith Sennett Chaplin Keaton ve Stroheim gibi yenilikçi sinemacılann stüdyolarla çalışma olanağı iyice azaldı.